برنامه ریزی راهبردی مدیریت کاهش اثرات بلایای طبیعی در کلانشهرها

 

برنامه ریزی راهبردی مدیریت کاهش اثرات  بلایای طبیعی در کلانشهرها

حمید حسین پور ـ رئیس اداره عملیات امداد و نجات جمعیت هلال احمر آذربایجانشرقی

کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری

جعفر ستایش ـ  رئیس اداره آموزش امداد و نجات جمعیت هلال احمرآذربایجانشرقی

دانشجوی کارشناسی کامپیوتر

          

چکیده:

همزمان با سیر رشد و توسعه در شهرها و پیچیده شدن فرآیندهای درونی جوامع بر تعداد بحرانها و پیچیدگی آنها افزوده می‌شود و از طرفی آسیب‌پذیری شهرها به دلایل متعدد در برابر بلایای طبیعی افزایش می‌یابد لیکن طراحی و بکارگیری شیوه‌های مناسب باعث شده است که آثار و تبعات منفی این بحرانها که از آنها تحت عنوان بحرانهای طبیعی در شهرها یاد می‌شود در مقایسه با گذشته نسبتاً کاهش یابد. برنامه‌ریزی برای شرایط بحرانی در کشور ما که به لحاظ شرایط طبیعی، منطقه‌ای، پراکندگی جمعیت، مقر و موقع استقرار شهرها و به طور کلی وضعیت اقلیمی و مکانی آن‌ها دارای استعداد بالقوه‌ای بر بروز بلایای طبیعی و ایجاد شرایط بحرانی می‌باشد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بنابراین باید در طرحهای توسعه شهری و در طرح‌ریزی فضای کالبدی شهرها و سایر بخش‌های شهر، ایمنی عناصر شهری به عنوان بخش مهمی از برنامه‌های توسعه‌ای در نظر گرفته شود برنامه‌ریزی شهری به عنوان مهمترین ابزار مدیریت عمران شهری باید در ساخت کالبدی شهر، توسعه فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و... آن کلیه شرایط ایمنی شهروندان و راهبردهای حفاظت از جان و مال آنان را در نظر بگیرد.

تحلیل این حوادث و اثراتی که بر جای می‌گذارند نشان می‌دهد که با اتخاذ تدابیر لازم و ارائه راهبردها و استراتژیها کاربردی و مناسب  می‌توان اثرات آسیب‌زایی بلایای طبیعی شهری را تا حد بسیار زیادی کاهش داده یا از بین برد برنامه‌ریزی راهبردی می‌تواند با استفاده از الگوهای رایج در محیط شهرها، راهبردهای آمادگی، پیشگیری که مهمترین بخش از فعالیت‌های قبل از بحران می‌باشند ارائه دهد و قبل از بروز حوادث و بلایای طبیعی با ایجاد آمادگی لازم در مجموعه عوامل تاثیرگذار در آسیب‌پذیری شهر، آثار و تبعات آن را کاهش دهد.

برنامه‌ریزی شهری و برنامه‌ریزی راهبردی در شهرها می‌توانند برای کاهش اثرات بلایای طبیعی در جوامع انسانی، مخصوصاً در شهرهای بزرگ که دارای پیچیدگی‌ها و آسیب‌پذیری به مراتب بیشتری هستند، استانداردهایی را ایجاد کرده و از این طریق بر آمادگی هر چه بیشتر جوامع بیافزاید. در سالهای اخیر تامین ایمنی شهروندان یکی از برنامه‌های مهم در طرح‌های توسعه شهری در نظر گرفته می‌شود همچنین تحقق اهداف توسعه و توسعه پایدار شهری زمانی خواهد بود که ایمنی و حفاظت از طرحها و سرمایه‌‌گذاریهای شهری در طرح‌های توسعه لحاظ شده باشد.

شایعترین و مهمترین بلایای طبیعی در گسترة شهر تبریز حوادث سیل و زلزله هستند که با شناسایی و تبیین اثرات آنها با توجه به شرایط شهر تبریز سعی می‌کنیم برنامه‌ریزی راهبردی و راهبردهای مناسبی را به منظور به حداقل رساندن اثرات این حوادث ارائه دهیم. راهبردها و استراتژیهایی که تحقق آنها می‌توانند ضامن سلامتی شهروندان و ضامن توسعه پایدار شهر و تحقق اهداف آن باشد مدیریت شهری در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه همواره به دنبال یافتن شیوه‌هایی جهت مدیریت بهینه اوضاع متغیر اقتصادی- اجتماعی و زیست محیطی، خصوصاً در شرایط اضطراری و بحرانی است. روشن است که این مدیریت نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و اصولی دارد و در سالهای اخیر تمایل به استفاده از برنامه‌ریزی ساختاری- راهبردی در شهرهای بزرگ به عنوان مجموعه شهری بیشتر شده است و نیل به اهداف توسعه شهری چنین برنامه‌ریزی را می‌طلبد که تحقق اهداف برنامه‌ریزی در عمل از عمده ترین اهداف این نوع برنامه‌ریزی است.

واژگان کلیدی : برنامه ریزی راهبردی ، بلایای طبیعی شهری ، مجموعه شهری

بیان مسئله :

شهرهای ایران همانند سایر شهرهای دنیا عموماً در معرض بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل، آتش‌سوزی و خشکسالی هستند و عوامل بسیاری وجود دارد که آنها را در برابر این حوادث آسیب‌پذیر می‌سازد و زندگی روزمره انسانهای بسیاری دست خوش تغییرات ناگهانی شده و خسارات قابل توجهی می‌بیند و یا به کلی از بین می‌رود که در اغلب موارد جبران این خسارات بسیار مشکل بوده و یا با شرایط فعلی غیرممکن است.

در حال حاضر هزینه تحمیل شده توسط بلایای طبیعی به اقتصاد جهانی در سال از مرز 50 میلیون دلار تجاوز می‌کند که یک سوم آن هزینه مربوط به اقدامات پیشگیری، جلوگیری و کاهش اثرات بلایا بوده و دو سوم دیگر آن مربوط به هزینه مستقیم خسارتهای وارده می‌باشد. تعداد تلفات سال به سال متغیر است و حد متوسط آن 250000 نفر در سال می‌باشد از این تلفات، حدود 95 درصد آن در کشورهای جهان سوم، جائی که بیش از 2/4 میلیارد نفر زندگی می‌کنند رخ می‌دهد (زمانی، 1381، ص 77)

 از 40 نوع بلایای طبیعی شناخته شده در جهان، 31 نوع آن در ایران به دلیل شرایط خاص جغرافیایی اتفاق می‌افتد براساس آمارهای موجود طی 90 سال گذشته در ایران 120000 نفر بر اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند (گازرپور، 1381، ص 397)

برنامه‌ریزی در کشور ما برای بلایای طبیعی خصوصاً در شهرهای بزرگ که مرکز تراکم انسانی، اقتصادی و... بوده و دارای آسیب‌پذیری به مراتب بیشتری هستند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بنابراین بسیار ضروری است که باید بخشی از برنامه‌های توسعه‌ای کشور بدین امر اختصاص یابد در چنین شرایطی است که می‌توان حرکت خود را در مسیر توسعه پایدار در مناطق شهری تنظیم کرد شهر پایدار شهری است که از نظر رشد و توسعه اقتصادی، درآمدزایی، اشتغال بتواند نیازهای شهروندان را برآورده سازد و از لحاظ زیست محیطی به وضعیت بهداشتی و سلامت شهروندان توجه نموده و مسائل و مشکلاتی از نظر آلودگی هوا، آب و فضاهای سبز و تفریحی و گذراندن اوقات فراغت نداشته باشد» (ملکی، 1382، ص 34) خسارتها و پیامدهای ناشی از بلایای طبیعی به عنوان یکی از عوامل اصلی توسعه در کشورهای حادثه خیز از جمله ایران محسوب می‌شوند و برنامه‌ریزی برای کاهش این خسارتها، تلاشی در جهت ارائه راهبردهای توسعه مناطق شهری است.

  به منظور کاهش اثرات بلایای طبیعی در نواحی شهری، توجه برنامه‌ریزان شهری باید به تمامی سطوح برنامه‌ریزی در قالب طراحی ساختار کالبدی شهر متمرکز شود احداث بناهای مقاوم در برابر حوادث از جمله زلزله نمی‌تواند متضمن کاهش تمامی آثار و پیامدهای ناشی از حوادث طبیعی در مناطق شهری باشد «کاهش آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله تنها از طریق تمهیدات ساختمانی به دلایل متعدد مقدور نخواهد بود. لذا ضروری است تمهیدات دیگری نیز اندیشیده شود و این تمهیدات، تمهیدات برنامه‌ریزی شهری است. کاهش آسیب‌پذیری شهر در برابر حوادث طبیعی (زلزله و سیل) هنگامی تحقق خواهد یافت که ایمنی شهر در برابر خطرات، به عنوان یک هدف اساسی در تمام سطوح برنامه‌ریزی کالبدی (از معماری تا آمایش سرزمین) مدنظر قرار گیرد» (احمدی، 1376، ص 61)

در سالهای اخیر آسیب‌پذیری نواحی شهری، خصوصاً در شهرهای بزرگ به دلیل تراکم انسانی و ساختمانی، احداث بناهای نامقاوم در برابر بلایای طبیعی شهری از جمله سیل و زلزله، ایجاد بناها بر روی زمین‌ها و دامنه‌های ناپایدار و بر روی گسل‌ها و در مسیر سیلاب‌های شهری، عدم تناسب در رعایت کاربریهای شهری (مسکونی، معابر و...) به طور مستمر افزایش نشان می‌دهد. آسیب زیر ساخت‌های شهری و از بین رفتن شریانهای حیاتی در مناطق شهری اثرات ثانویه حوادث را سبب شده و تلفات و تخریب مرتباً افزایش می‌یابد «عدم توجه به مکان‌یابی صحیح شهرها، رشد و توسعه شهرهای بنیان نهاده شده، همچنین عدم برنامه‌ریزی لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته شهرها، مسائل و مشکلات فراوانی از جهت مصونیت شهرها به بار آورده است. این توسعه باعث شده است شهرها روی مسیرهای اصلی گسل و یا در حریم رودخانه‌ها و مسیلها ساخته شوند بلایای طبیعی حد و مرز نمی شناسند و در مقیاس گسترده عمل می‌کنند و چه بسا اگر وقوع بعضی از آنها مانند زلزله در نقاطی دور دست اتفاق بیافتد، اثرات آن بر روی شهر، خسارتهای زیادی را به بار می‌آورد. باید توجه داشته باشیم که جنبه هایی از این ضررها نیز محصول کارکردهای انسان است.

در این تحقیق مسئله قابل بحث ارائه راهکارها ، رهنمودها و راهبردهایی در جهت ارتقا آمادگی شهرها با پیچیدگی خاص آنها  در پاسخگویی به بحرانهای ناشی از بلایای طبیعی در   قالب  برنامه ریزی  راهبردی می باشد . این راهبردها در مراحل چهارگانه مدیریت بحران که در نمودار ذیل نشان داده شده است قابل بحث و بررسی و ارائه می باشد .

 

       1

آمادگی

       2

پیشگیری

      3

پاسخگویی

       4

باسازی

 

 

 

 

 

مراحل چهارگانه مدیریت و برنامه ریزی بحرانهای طبیعی

 

اهمیت بلایای طبیعی  در شهرهای بزرگ :

امروزه شهر در حیات مدنی از سه رکن اصلی «شهروند»، «»کالبد شهر» و «مدیریت شهری» تشکیل می‌شود. انسان بنا به مدنی الطبع بودن میل به شهروندی دارد. و نیازمند حیات مدنی است و مدیریت شهری مکلف به ساماندهی و مدیریت کالبد شهر است. در تعریف شهر به مثابه محل زندگی مدنی، کیفیت زندگی شهروندان میزان سنجش است. در این مفهوم از شهر، همه اقدامات کمّی برای آن است که شادابی و نشاط در چهره شهروندان ظاهر شود و حیات فرهنگی و اجتماعی مطبوع در شهر جریان یابد. شکل ذیل سه رکن اصلی شهر را نشان می‌دهد.

 

شهروند

مدیریت شهری

کالبد شهر

 

 

 

 

 

                           ( پاپلی یزدی ، 1382 ، ص 51 )

 

 

یکی از مشکلات و معضلات زیست محیطی که بیشتر شهرهای بزرگ جهان با آن روبرو هستند معضل بلایا و حوادث طبیعی و اثرات آنها بر محیط است ویژگیها و شرایط حاکم بر فضاهای شهری و تراکم سرمایه گذاری و بارگذاریهای محیطی، لزوم توجه به برنامه ریزیهای لازم پیرامون مصونیت شهرها را در برابر این معضلات و مشکلات زیست محیطی ضروری ساخته است با سیر توسعه در جوامع و پیچیده شدن فرآیندهای درونی (کالبدی – ساختاری – اجتماعی – اقتصادی) شهرها اثرات حوادث و بلایای طبیعی در آنها و همچنین بحرانهای بوجود آمده در آن‌ها نیز بسیار پیچیده شده است و کاهش و کنترل آسیب پذیری در آنها بسیار مشکل تر می‌شود تراکم و افزایش جمعیت در یک محیط شهری مزید بر علت شده و تنوع آسیب‌ها را بیشتر می‌کند .

         هر چند که شهرنشیان از بسیاری از مزایای زندگی شهری اعم از اجتماعی و اقتصادی استفاده می‌کنند، به همان اندازه نیز در معرض خطرات و حوادثی که احتمال وقوع آنها هست و ممکن است روی شهر اثر بگذارد قرار دارند . این گونه خطرات را می‌توان بیشتر در هنگام بروز حوادثی مانند سیل، زلزله، طوفان و ... مشاهده کرد (شیعه ،1383، ص 11)

 

مدیریت و برنامه ریزی راهبردی :

برنامه‌ریزی برای بحرانهای طبیعی در مناطق شهری باید به عنوان یک راهبرد اصلی و اساسی در کلیه مراحل برنامه‌ریزی شهری و طرحها و برنامه‌های توسعه شهری مد نظر باشد زیرا ضمانت پایداری طرحهای شهری و سرمایه‌گذاریهای توسعه شهری در درجه اول بر وجود برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح بحرانهای طبیعی در گسترة کالبدی شهر استوار است.

رشد سریع و بی رویه، شهرهای بزرگ را با خطر بلایای طبیعی رو به رو ساخته است تراکم بیش از حد جمعیت در شهرها و متعاقب آن دارائیها، تاسیسات زیربنایی، منابع تولیدی و خدماتی، باعث آسیب پذیر  شدن آنها شده است. معیارهای ضعیف ساختمانی و استفاده از مصالح نامرغوب و نبود تاسیسات زیربنایی در مناطق شهری باعث تشدید آسیب پذیری شده و عدم توجه به امر پیشگیری عامل و مانع مهمی در راه توسعه پایدار شهری است. افزایش آسیب پذیری شهرها، عدم توجه به پیشگیری از بروز سوانح طبیعی و عدم آمادگی در پاسخگویی به حوادث و بلایای طبیعی نیز از جمله موانع موثر در راه توسعه پایدار شهرها می‌باشند (ناطقی الهی، 1381، ص 132) در نمودار ذیل  فازهای اصلی پیشگیری در آسیب‌پذیریها در حوزه مطالعات توسعه شهری در شش فاز نشان داده شده است .

 

ایجاد سیستم ارتباطات گروهی

ارائه راهکارهایی برای پیشگیری

تحلیل خطر و ارزیابی هزینه‌ها

تحلیل عناصر در معرض خطر آسیب‌پذیری

تصمیم‌گیری در خصوص برنامه‌های متوسط یا دراز مدت

تصمیم‌گیری در خصوص برنامه‌های متوسط یا دراز مدت

1

2

3

4

5

6

 

 

 

 

 

 

 

 

مأخذ: (ناطقی الهی، 1381، ص 135)

 یکی از مهمترین انواع برنامه‌ریزی، برنامه‌ریزی راهبردی[1] است. «در سالیان اخیر، دلایل متعددی باعث شده است تا مدیران به فراست دریابند که برنامه‌ریزی به شکل سنتی دیگر قادر به حل مشکلات بسیار پیچیده و روز افزون فعالیت‌ها و محیط شدیداً متغیر و متلاطم جهان امروز خصوصا در مجموعه شهرهای بزرگ نخواهد بود از این رو بهره‌گیری از برنامه‌ریزی راهبردی به عنوان یک ضرورت مطرح شده است و این نوع از برنامه‌ریزی مشخصاً می‌تواند در سراسر جوامع، نواحی شهری یا شهرهای بزرگ، مناطق و ایالتها و یا در ماموریت‌های خاص عناصر مختلف شهری از جمله حمل و نقل، بهداشت و ایمنی و ... بکار رود» (برایسون، 1381، ص 6). «انسان به منظور دستیابی به حداکثر آسایش محیطی (تهویه، سایه، نور، دید و منظر و...) دستیابی به ارزش های هویتی (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی، تاریخی، زیبایی، تکنولوژیکی و....) و دستیابی به حداکثر ایمنی و حفاظت در برابر خطرات طبیعی و انسانی (زلزله، سونامی، سیل، انفجارهای صنعتی، آلودگی محیط زیست، تشعشعات رادیواکتیو ....) در مراکز زیستی همواره در پی یافتن ضوابط و راهبردهایی برای شکل‌دهی و طراحی محیط خود بوده است. در برنامه‌های دستیابی به موارد فوق الذکر ضوابط و راهبردهای مناسبی ارائه شده است لیکن در موضوع ایمنی و حفاظت مناطق شهری و کاهش آسیب‌پذیری آن در برابر خطرات محیطی و انسانی و بلایای طبیعی کمتر جزو اهداف اصلی در فرآیند طراحی بوده است. تا بدین وسیله بتوان به ضوابط و راهبردهای مناسب در زمینه برنامه‌ریزی و طراحی شهری و طراحی ساختمان و ایمنی در برابر خطرات زلزله در مناطق زلزله‌خیز دست یافت. (جدلی، 1372، ص 382)

به طور خلاصه می‌توان گفت برنامه‌ریزی راهبردی، بیشتر نقش هماهنگ کننده میان برنامه‌های مختلف و نهادهای اجرایی را به عهده دارد و در همین راستا است که نظریه‌ها و روش‌های مختلف برای تصمیم سازی و تصمیم گیری، تحلیل سیستم‌ها، تعیین راهبردها و انتخاب گزینه‌ها بوجود آمده است. (مهدیزاده، 1382، ص 84)

نمودار چرخه‌ای در مدیریت و برنامه‌ریزی راهبردی نشان می‌دهد که فرآیندهای برنامه‌ریزی و مراحل آن به صورت چرخشی انجام می‌شود. تعاریف و سیاستها ، تولید راهبردها، ارزشیابی و پیاده سازی و نظارت بر آنها از اصول اصلی برنامه‌ریزی راهبردی است که در چرخه برنامه‌ریزی فرآیندی قرار می‌گیرند.

 

سیاست

تعریف آرمانها و هدف‌ها

تعیین مسائل و مقوله‌ها

تولید برنامه

ارائه راهبردها و برنامه‌ها

برای دستیابی به هدف‌ها

ارائه سیاست‌ها برای حل مسائل

ارزشیابی

آزمون و ارزشیابی مجموعه راهبردها و سیاست‌ها

پیاده‌سازی و نظارت

پیاده‌سازی راهبردها و سیاست‌ها نظارت بر ضوابط اجرایی تعیین شده

 

 

 

 

لازم به ذکر است برنامه‌ریزی راهبردی شیوه‌ای منظم، افزون بر فرآیندهای برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای بوده و جایگزین آن نمی باشد در واقع یک سری مفاهیم، روش‌های کاری و ابزار جهت مدیریت تغییرات فراهم می‌سازد (مرادی مسیحی، 1381، ص 10)

برنامه‌ریزی راهبردی از یک دیدگاه پیدا کردن نوعی بصیرت نسبت به آینده است. یکی از صاحبنظران می‌گوید: برنامه‌ریزی راهبردی فرآیند هدایت اعضا سازمان شهری در پیدا کردن بصیرت نسبت به آینده و به وجود آوردن رویه‌ها و فعالیت‌ها برای دستیابی آن در آینده است. بنابراین پس از پیش بینی اهداف در آینده، مسئله، یافتن رویه‌ها و فعالیت‌های رسیدن به اهداف، جزء اساسی برنامه‌ریزی راهبردی است. برنامه‌ریزی راهبردی از یک طرف یک امر هدفمند و هدف جو و از طرف دیگر موضوعی عملیاتی است. در حقیقت، راهبرد به معنی یافتن راه‌ها و عملیات برای رسیدن به یک هدف معین است.

برنامه‌ریزی راهبردی نوعی برنامه‌ریزی است که ابتدا با دقت، همه منابع، امکانات و شرایط محیطی را مورد مطالعه قرار می‌دهد و امکان توسعه را بررسی می‌کند. سپس به تعیین خط مشی‌ها، رویه‌ها و عملیات می‌پردازد. انتخاب اهداف دراز مدت بر پایه مطالعه شرایط محیطی، منابع و امکانات موجود و امکان توسعه و تعیین خط مشی‌ها، فرآیندها، رویه‌ها، عملیات و منابع برای دستیابی به آن اهداف، برنامه‌ریزی راهبردی است (میرکمالی، 1378، ص 2)

براساس مدل تجزیه و تحلیل نقاط ضعف و قوت و بررسی فرصت ها و تهدیدات ،  مراحل هشتگانه فرآیند برنامه‌ریزی راهبردی (استراتژیک) برای بحرانهای طبیعی عبارتند از:

1-  توافق اولیه برای انجام برنامه‌ریزی (تعیین خط مشی و جهت گیری کلی یا رسالت)

2-  تعیین وظایف مدیریت شهری (تعیین خط مشی و جهت گیری کلی یا چشم‌انداز)

3-  تعیین ماموریت اصلی و پاسخ گویی به نیازهای بوجود آمده شهروندان

4- شناخت محیط داخلی (شناخت نقاط قوت و ضعف منطقه مورد برنامه‌ریزی براساس موضوع برنامه)

5- شناخت محیط خارجی (شناخت فرصت‌ها و تهدیدها، شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی)

6-  تعیین و تدوین استراتژیها و راهبردها برای پرداختن به موضوعات استرتژیک

7-  بسترسازی و اجرای استراتژیها و راهبردها (حوزة مدیریت راهبردی)

8-  تنظیم دورنمای آینده و کنترل استراتژیها (ارزشیابی و کنترل)

این تحلیل‌ها در مدل برایسون قابل مشاهده است از جمله می‌توان به تحلیل SWOT اشاره کرد که به شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدات موضوع می‌پردازد و ابزار شناخته شده برنامه‌ریزی استراتژیک می‌باشد در این مدل (S) نقاط قوت، (W) نقاط ضعف، (O) فرصت‌ها، (T) تهدیدات محیط شهری را بیان می‌کنند و سپس راهبردهای SO، WO، ST و WT مطرح می‌شوند. (عسگری، 1384، ص 1049).

مدیریت و برنامه ریزی  راهبردی شامل سه عنصر اصلی و کلیدی است که در شکل ذیل نشان داده شده است:

کنترل راهبردها

اجرای راهبردها

تدوین راهبردها

سه عنصر اصلی مدیریت و برنامه ریزی راهبردی

 

ضرورت و اهمیت کاربرد مفاهیم و اصول مدیریت راهبردی در بخش امداد و بلایای طبیعی شهری به منظور حصول موفقیت، کارآیی و اثربخشی در زمینه عملکرد مدیریت شهری در راستای برنامه‌ریزی راهبردی مطرح می‌گردد. امروزه آگاهی از متغیرهای محیطی تحت عنوان هوشمندی رقابتی مطرح می‌شود شکل ذیل مراحل و فرآیند اجرایی مدیریت راهبردی را نشان می‌دهد:.

 

کنترل راهبردها

تخصیص منابع

تعیین اهداف اجرایی راهبردها

تدوین راهبردها و استراتژیها

تعیین اهداف

تعیین آرمان و رسالت و چشم‌انداز برنامه

بررسی عوامل خارجی فرصت‌ها و تهدیدات)

بررسی عوامل داخلی (نقاط ضعف و قوت)

کنترل راهبردها

اجرای راهبردها

برنامه‌ریزی راهبردی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مراحل و فرآیندهای اجرایی مدیریت راهبردی مأخذ: (ایرانزاده، 1386)

مدیریت و برنامه‌ریزی برای بحرانهای طبیعی ضرورت پیش بینی منظم و کسب آمادگی برای برخورد با آن دسته از مسائل داخلی و خارجی که به طور جدی شهرت، سودآوری یا حیات، دوام و بقای شهر را تهدید می‌کنند، تاکید دارد. مدیر بحران سعی می‌کند تا در شرایط دشوار، سازمان را در موقعیت خوب نگه دارد مدیریت بحران به منزله یک رشته علمی، به طور کامل در حوزه مدیریت راهبردی قرار می‌گیرد و به طور خاص به مباحث کنترل استراتژیک مرتبط می‌شود. (رضائیان، 1381، ص 30)

بلایای طبیعی شهری:

بلایای طبیعی را می‌توان حوادثی نامید که در ارتباط با طبیعت حادث می‌شوند و به نوعی منشأ آنها از طبیعت است. عمده ترین بلایای طبیعی پدیده زلزله، سیل، آتشفشان، خشکسالی و ... می‌باشند (رودینی، 1381، ص 66). بلایای طبیعی اغلب شرایط اضطراری و بحرانی در منطقه بوجود می‌آورند که نیاز به اقدامات فوری است.

بنابر عقیده (1998 et al و Kinston)، تعریف مورد توافق جهانی در مورد بلایای طبیعی بدین صورت است:

از هم گسیختگی جدی بخشی از جامعه که موجب خسارات گسترده انسانی، مادی و محیطی شده و فراتر از توان جامعه برای مواجهه و مقابله با آن از طریق منابع اقتصادی و مالی همان جامعه می‌باشد، بلایای طبیعی نامیده می‌شود». (زمانی، 1381، ص 77)

بلایای طبیعی یا خطرات محیطی خصوصیات ذیل را دارند:

1)منشا فرآیندهای زیان بخش بوده و تهدید جدی بر حیات انسان و رفاه و آسایش او هستند.

2)زمان اطلاع از واقعه معمولاً کوتاه است و خطر اغلب سریع اتفاق می‌افتد.

3)اکثر زیانهای مالی و جانی در فاصله کوتاهی پس از وقوع خطر بروز پیدا می‌کنند. (اسمیت، 1382، ص 26)

افزایش جمعیت و به خصوص رواج شهرنشینی و تبدیل روستاها به شهرها و توسعه روز افزون کالبد فیزیکی شهرها که اغلب در مناطق آسیب پذیر شهرها صورت می‌گیرد سبب شده‌اند که بلایای طبیعی نواحی شهری را مورد هجوم خود قرار دهند و آسیب به مراتب شدیدتری را تحمیل نمایند. توسعه شهرها بر روی دامنه‌های ناپایدار و مستعد زمین لغزه و بر روی مناطق گسله دار و تبدیل اراضی مزروعی پیرامون شهرها به سطوح پوشیده از عناصر مختلف شهری از قبیل ساختمانها، معابر و... و مکانهای غیرقابل نفوذ به سبب پوشش‌های آسفالتی یا بتونی معابر و پشت بام  ساختمان‌ها و سایر سطوح شهری، سبب شیوع شدید بلایای طبیعی شهری خصوصا زلزله و سیل در آنها شده است

بحث و بررسی :

ایران یکی از 10 کشور آسیب‌پذیر جهان در برابر بلایای طبیعی است و براساس آمار از 40 نوع بلایای طبیعی که در جهان به ثبت رسیده است 31 نوع آن در کشور ایران به وقوع پیوسته است و از دیدگاه لرزه‌خیزی، ایران در امتداد کمربند لرزه خیزی آلپ- هیمالیا واقع شده است و در چهارچوب جهانی فلات ایران در محل تلاقی صفحه‌های عربستان و هند واقع شده است. بر پایه آمار رسمی در 30 سال گذشته بیش از 6 درصد تلفات جانی، ناشی از زلزله بوده است که تقریباً همه روزه زلزله‌هایی با قدرت کمتر از 4 ریشتر، در هر ماه زلزله‌ای با قدرت 4 ریشتر، در هر سال سه زلزله با قدرت حدود 6 ریشتر و در هر 10 سال یک زلزله به بزرگی 7 ریشتر در ایران رخ داده است. براساس همین آمارها 69 درصد از مساحت کشور روی گسل های فعال یا حواشی آنها قرار دارد. (محمودزاده، 1384، ص 1).  

           عمده ترین پیامد حاصله از  بلایای طبیعی در شهرها به صورت " تخریب " و " تلفات " بروز می کند که راهبردهای کلی ذیل را می توان در جهت کنترل ابعاد آنها مطرح کرد :

       الف) ارتقا آگاهی‌های شهروندان در جهت ایجاد آمادگی برای پاسخگویی به حوادث و سوانح به عنوان بخشی از برنامه‌های پیشگیری می‌تواند مستقیماً کاهش آسیب‌پذیری شهر و کاهش اثرات بلایای طبیعی را تحت تاثیر قرار دهد و افزایش آمادگی در شهروندان می‌تواند به عنوان متغیر مستقل عمل نماید به این ترتیب آمادگی شهروندان مستقیماً روی میزان کاهش آسیب‌ها مؤثر است (تلفات)

        ب) الزام بر ساخت و ساز متناسب با استانداردهای موجود و مطابق با آئین‌نامه 2800 که در جهت کاهش آسیب‌پذیر شهر می‌تواند موثر بوده و ساخت و سازهای اصولی می‌تواند به عنوان متغیر مستقل عمل نماید و یا تعداد ابنیه‌ای که اصول لازم در آنها رعایت می‌شود. (تخریب)

       ج) شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری و رعایت استاندارد انواع کاربریهای شهری متغیر مستقل دیگری است که کاهش آسیب‌پذیری شهر را سبب می‌شود و شهرسازی مناسب می‌تواند به عنوان متغیر مستقل دیگر عمل کند. (تلفات و تخریب)

        اساس برنامه‌ریزی راهبردی بر تجزیه و تحلیل نقاط ضعف و قوت (عوامل داخلی) و فرصت‌ها و تهدیدهای (عوامل خارجی) مجموعه مورد مطالعه استوار است. بدین منظور ابتدا نقاط ضعف و قوت و فرصت‌ها و تهدیدهای مجموعه شهری تبریز را در قالب ماتریس SWOT مطرح و مورد بررسی قرار می‌دهیم. براساس این مدل پس از مشخص شدن عوامل SWOT، راهبردهایی را برای حل معضلات و مشکلات و تهدیدها و غلبه بر نقاط ضعف با اتکا بر فرصت‌ها و نقاط قوت مطرح خواهد شد. این راهبردها را با ترکیب ماتریس‌های مذکور بصورت (SO) اتخاذ راهبردهای مبتنی بر نقاط قوت و فرصت‌ها، (WO) اتخاذ راهبردهای مبتنی بر رفع نقاط ضعف و آسیب‌پذیر و بهره‌برداری از فرصت‌ها، پتانسیل‌ها، قابلیت‌ها و توانمدیهای سیستم، (ST) اتخاذ راهبردهای مبتنی بر نقاط قوت و مثبت مجموعه شهری برای فائق آمدن بر تهدید عوامل آسیب‌زا و یا بحران‌زا، (WT) اتخاذ راهبردهای مبتنی بر تقویت و مستحکم‌سازی نقاط ضعف و تجدید نظر در سیستم مدیریت شهری و اقدام به اصلاح آن بدست می‌آوریم. این مرحله را برنامه‌ریزی راهبردی یا تدوین راهبردها و استراتژیها می‌نامیم که اولین مرحله از مراحل سه‌گانه مدیریت راهبردی می‌باشد[2].

جدول ذیل ماتریس عوامل داخلی و خارجی را که مبتنی بر نقاط ضعف و قوت و فرصت‌ها و تهدیدها می‌باشد مطرح کرده و راهبردهای ممکن را مشخص می‌سازد.

جدول 5-2: ماتریس عوامل داخلی و خارجی و راهبردهای SWOT

عوامل داخلی                                       عوامل خارجی	نقاط قوت و مثبت داخلی (S)	نقاط ضعف و آسیب‌پذیر داخلی (W)
	در درون مجموعه شهری عواملی هستند که مجموعاً پتانسیل‌ها و توانایی‌های عناصر شهری را در مواجهه با بحرانهای طبیعی ناشی از سیل و زلزله بالا می‌برند	عواملی در درون مجموعه شهری هستند که شهر را در برابر تهدیدات آسیب‌پذیر می‌سازند نقاط ضعف آسیب‌پذیری شهر را بالا برده و توانایی‌های آن را کاهش می‌دهند.
فرصت‌ها (O) عوامل بروز نفع برای مجموعه شهری در مواجهه با شرایط بحرانهای طبیعی	اتخاذ راهبردهای مبتنی بر نقاط قوت و فرصت‌ها (SO)	اتخاذ راهبردهای مبتنی بر رفع نقاط ضعف و آسیب‌پذیر یا تعدیل اثرات منفی آنها و بهره‌برداری از مزیت‌های فرصت و با اتکا بر پتانسیل‌ها برای رفع نقاط ضعف یا تعدیل آنها (WO)
تهدیدها (T) عواملی که دوام و بقای یک مجموعه شهری را مورد تهدید قرار می‌دهند و بقای شهر و سلامت شهروندان را به مخاطره می‌اندازند	اتخاذ راهبردهای مبتنی بر نقاط مثبت و قوت مجموعه شهری برای فائق آمدن بر تهدیدات که بقای سیستم شهری را به مخاطره انداخته‌اند و یا تعدیل و از بین بردن اثرات تهدیدها با تکیه بر نقاط قوت سیستم شهری	اتخاذ راهبردهای مبتنی بر تقویت و مستحکم‌سازی نقاط ضعف و یا تجدید نظر در سیستم مدیریت شهری و اقدام به اصلاح آن (WT)

همانگونه که گفته شد براساس مدل فوق عوامل داخلی و خارجی ، مطرح و مورد بررسی قرار می گیرند .  در این قسمت باید  فرصت‌ها و تهدیدات و نقاط ضعف و قوت را در خصوص بلایای طبیعی سیل و زلزله و راهبردهای لازم ،  براساس آنها ذکر شود ..

 

 

    

منابع و ماخذ :

1.          احمدی، حسن، (1372)، بررسی معیارهای ارزیابی طرحهای کالبدی، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی طرح‌ریزی کالبدی مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، دانشگاه تهران

2.          احمدی، حسن، (1376)، نقش شهرسازی در کاهش آسیب‌پذیری شهر، مجله مسکن و انقلاب شماره 80، زمستان 1376

3.          اسمیت، کیت، (1382)؛ مخاطرات محیطی، ترجمه دکتر ابراهیم مقیمی و دکتر شاپور گودرزی‌نژاد، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، تهران

 

4.   امینی، الهام، (1384)؛ تبیین مفهوم بافت شهری و نقش آن در کاهش خطرات ناشی از زلزله، خلاصه مقالات کنفرانس بین‌المللی مخاطرات زمین، بلایای طبیعی و راهکارهای مقابله با آن، دانشگاه تبریز.

5.          انزابی، علی، (1384)؛ نگرش بر زلزله‌خیزی شمالغرب ایران، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مخاطرات زمین، بلایای طبیعی و راه‌کارهای مقابله با آنها، دانشگاه تبریز

6.          باپلی یزدی، محمدحسین، رجبی سناجردی، حسین، (1382)، نظریه‌های شهر و پیرامون، انتشارات سازمان مطالعه و تدین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، تهران

7.          بحرینی، حسین، (1375)، برنامه‌ریزی کاربری زمین در مناطق زلزله‌خیز (نمونه شهرهای منجیل و لوشان، رودبار)، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران

8.          بحرینی، سیدحسین، (1378)؛ نقش فرم، الگو و اندازه سکونت‌گاهها در کاهش خطرات ناشی از وقوع زلزله، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران.

9.          بحرینی، سیدحسین، تقدسی، رعنا (1382)؛ بررسی اصول طراحی و برنامه‌ریزی شهر پایدار، مجموعه مقالات همایش مسایل شهرسازی ایران، جلد اول، ساخت کالبدی شهر، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه شیراز

10.      برآبادی، محمود، (1383)؛ مدیریت بحران، مجله شهرداریها، سال ششم، شماره 68

11.      برایسون، جان ام، (1381)؛ برنامه‌ریزی استراتژیک برای سازمانهای دولتی و غیرانتفاعی، ترجمه دکتر عباس منوریان، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران

12.      بسکی، سهیلا، مهدوی، شهرزاد، ( 1380) ؛ تبریز با شکوه اسلامی و وارثان ناسپاس، نشریه آبادی، سال ششم، شماره 22، فصلنامه مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری

13.      پرویزی، محمدرضا، (1384)، طراحی مناسب فضاهای شهری به منظور کاهش آسیب‌پذیری شهرها، خلاصه مقالات کنفرانس بین‌المللی مخاطرات زمین، بلایای طبیعی و راه‌کارهای مقابله با آنها، دانشگاه تبریز

14.      پناهی جلودارلو، قربان، (1379)؛ تحلیلی بر روند شهرنشینی در مادر شهرهای ایران، رساله کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدة علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز

15.      پناهی، نورالدین، نظافت، علی، (1384)؛ حوادث طبیعی و پیامدهای آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی (با تاکید بر ایران)، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مخاطرات زمین دانشگاه تبریز، مهرماه 1384

16.      پورمحمدی، محمدرضا، (1382)، برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)

17.      پورمحمدی، محمدرضا، (1384)؛ طرح پایه آمایش استان آذربایجانشرقی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذرباجانشرقی

18.      پورمختار، محمدجعفر، (1382)، ایمنی شهر و توسعه پایدار، مجموعه مقالات همایش مسایل شهرسازی ایران، جلد 1 ساخت کالبدی شهر، دانشکدة هنر و معماری دانشگاه شیراز

19.      تفرشی حیدری، غلامحسین، یوسفی سعیدآبادی، رضا، خدیری، اسدالله، (1381)؛ نگرش نوین به نظریات سازمان و مدیریت در جهان امروز، انتشارات فراشناختی اندیشه، تهران

20.      تهری، زهرا، (1372)، برنامه‌ریزی برای کاهش خطر زلزله در مقایس منطقه‌ای نمونه دره طارم، مجموعه مقالات هشتمین سمینار بین‌المللی پیش‌بینی برای زلزله راهبردهای مقابله با آثار زلزله‌های آینده، 1372 تهران، ایران، مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران

21. جدلی، هلن، (1373)؛ ایمنی مناطق شهری در برابر خطرات زلزله (ارائه ضوابط و راهبردهایی در زمینه برنامه‌ریزی شهری، طراحی شهری، طراحی ساختمان)، مجموعه مقالات هشتمین سمینار بین‌المللی پیش‌بینی برای زلزله راهبردهای مقابله با آثار زلزله‌های آینده، مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران

22.      جهانشاهی، محمد حسین، (1379)، طرح تحقیقاتی برنامه‌ریزی ساختاری- راهبردی توسعه شهری تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران، جلد دوم، مهندسان مشاور فرنهاد زمستان 1379

 

 

---

[1] - در واژه نامه تخصصی برنامه ریزی شهری- علیرضا سلطانی (1384) معادل  Strategical planningl معنی شده است.

[2] - مراحل سه‌گانه مدیریت راهبردی عبارتند از: تدوین استراتژیها – اجتماعی استراتژیها و راهبردها و کنترل راهبردها